چکیده
پژوهش حاضر با عنوان «بهداشت روانی از دیدگاه قرآن» برای رسیدن به اهدافی چون بررسی اهمیت تعالیم اسلام در رابطه با بهداشت روانی، تقویت ابعاد اخلاقی برای رسیدن به بهداشت روانی و عالی‌ترین هدف آن یعنی رشد و تعالی معنوی مهارت‌های جان آدمی به افق‌های والای انسانی و هدف اعلای زندگی، یعنی قرب به خداوند، تبیین گشته است و برای رسیدن به این اهداف به طرح مباحث و موضوعاتی در این عرصه همچون عوامل بهداشت روانی از دیدگاه قرآن و ارائه‌ی راهکارهای قرآنی برای تأمین بهداشت روانی پرداخته است. و برای این منظور از کتب و آنچه از این مباحث برداشت گردید به شرح زیر می‌باشد:

مبحث بهداشت روانی سابقه‌ای به قدمت تاریخ بشر دارد و دیدگاه‌های گوناگونی در این رابطه بیان شده است که به منزله‌ی تعریف جامع بهداشت روانی می‌توان گفت آرامش و نشاط مهم‌ترین مؤلفه‌ی سلامت و بهداشت روانی است و اضطراب و افسردگی بزرگ‌ترین عامل از بین برنده آن می‌باشد. طی قرن‌ها، عمیق‌ترین و طولانی‌ترین روابط انسانی، روابط بین اعضای خانواده بوده است. به همین جهت می‌توان گفت نقش خانواده در ابعاد مختلف بهداشت روانی و سلامت شخصیت از سایر عوامل مهم‌تر و مؤثرتر است. صفحات و رفتارهایی چون تکبّر و خودپسندی، غرور و قساوت قلب، از مهم‌ترین بیماری‌های روانی محسوب می‌شود و سلامت روانی بدون اصلاح و درمان آنها امکان پذیر نیست.

این مرتبه از بهداشت روانی را نمی‌توان با شیوه‌های مادی کسب کرد. تا زمانی که رشد و تعالی معنوی حاصل شود و علاوه بر اخلاق انسانی، صفحات اعتقادی مانند ایمان، تقوا، توکل و… در افراد شکوفا نگردد، سلامت روانی هم حاصل نمی‌شود. و اصولاً بهداشت روانی بدون رشد معنوی معنا و مفهومی ندارد.

نقش خانواده در بهداشت روانی

طی قرن‌ها، عمیق‌ترین و طولانی‌ترین روابط انسانی، روابط بین اعضای خانواده بوده است. به همین جهت می‌توان گفت نقش خانواده در ابعاد مختلف بهداشت روانی و سلامت شخصیت از سایر عوامل مهم‌تر و مؤثرتر است. هرچند، گاه تأثیر رابطه‌های مشابه روابط خانوادگی را در ردیف تأثیر این روابط می‌دانند، ولی بیشتر تحقیقات، تأثیر روابط خانوادگی در بهداشت روانی را بی‌نظیر می‌داند. در این قسمت پس از بررسی نقش ازدواج در بهداشت روانی به بهداشت روانی فرزندان و نقش مهم والدین در آن می‌پردازیم.
الف- بهداشت روانی همسران
امروزه در جهان بیش از 95 درصد مردم در برهه‌ای از زمان ازدواج می‌کنند. همین امر نشان می‌دهد که مردم دلیل‌های خوبی برای ازدواج دارند. در جوامع غربی، زوج‌های دارای زندگی مشترک بدون ازدواج در حال افزایش است. با این وجود، هنوز درصد بالایی از مردم دست‌کم یکبار در زندگی ازدواج می‌کنند و بخش اعظمی از زندگی دوران بزرگسالی خویش را در حال تأهل می‌گذرانند. ازدواج در مؤلفه‌های فردی و اجتماعی بهداشت روانی تأثیرات مهمی دارد و شاید به همین جهت است که امروزه با وجود تردید‌هایی در مورد ازدواج و جذابیت ظاهری رابطه‌های آزاد، هنوز گرایش غالب در همه جوامع به سمت ازدواج است. در بعد فردی ازدواج زمینه مناسبی برای ارضای نیازهای فیزیولوژیک و روانی فراهم می‌کند. ازدواج بهترین بستر ارضای نیازهای جنسی است. طی قرن‌ها، تلقی ادیان الهی و بسیاری از فرهنگ‌های جهان این بوده است که رابطه جنسی با جنس مخالف از طریق ازدواج مناسب‌ترین و مطلوب‌ترین الگوی رفتار جنسی است.[1] این نگرش در جوامع اسلامی غالب است و هرگونه رفتار جنسی خارج از محدوده مسران، نامناسب و نابهنجار تلقی می‌شود.[2] در برخی جوامع غربی از جمله یونان نیز 72 درصد دانشجویان همین نگرش سنتی را تأیید کردند.
در رابطه با نیازهای جنسی باید به دو مسئله توجه کرد:
اصل ارضای نیاز جنسی و نحوه مناسب ارضای این نیاز براساس ارزش‌ها و هنجارهای هر جامعه، رفتار جنسی، همه ارگانیسم زن و مرد را درگیر خود می‌سازد به گونه‌ای که چهار سازوکار عصبی در آن قابل بررسی است:
الف) گیرنده‌های حسی، ب) بازتاب‌های نخاعی، ج) همساز کننده‌های هیپوتالاموس، د) قشر مغز. در رفتار جنسی لذت زیادی به شکل صمیمیت بدنی وجود دارد و بسته به وضعیت روانی و جسمانی افراد، وجد و نشاط روحی و جسمی زیادی به دنبال دارد. بدون انجذاب جنسی و روابط جنسی مطلوب، زندگی زناشویی مقرون موفقیت نخواهد بود. عوامل جنسی در زناشویی نقش مهمی بازی می‌کند و به طور مستقیم و غیرمستقیم بر سایر روابط زن و شوهر تأثیر می‌گذارد. به دلایل یاد شده، فراهم آوردن زندگی جنسی هماهنگ و موزون، باید از اهداف مهم زناشویی در نظر گرفته شود. بی‌توجهی به نیاز جنسی یا برداشت منفی و ضد اخلاقی از این رفتار، موجب محرومیت و ناکامی یا احساس گناه می‌شود و این دو امر نیز مختل کننده بهداشت روانی مطلوب می‌شود. افرادی که نیاز جنسی داشته باشند یا پیوسته و مکرر در معرض تحریکات جنسی باشند، در اثر امتناع از روابط جنسی به احساس ناراحتی و تنیدگی دچار می‌شوند.
علاوه بر اهمیت ارضای نیاز جنسی، بهنجاری و اخلاقی بودن شیوه ارضای آن نیز در بهداشت روانی تأثیر دارد. از آنجا که در بیشتر جوامع، روابط جنسی بهنجار در محدوده ازدواج تعریف شده است، کمترین پیامد روانی تجارب جنسی نامشروع احساس گناه است. این گونه روابط قبل از پیمان ازدواج فرد را دچار کاهش علاقه و عاطفه می‌کند و به هیچ وجه برای زندگی آینده زناشویی مفید نخواهد بود؛ زیرا برخلاف تصور ابتدایی و ظاهری، روابط نامشروع، راهنما و کمکی مناسبی برای اجرای وظایف زناشویی فراهم نخواهد کرد.
ازدواج علاوه بر ارضای نیازهای زیستی، در ابعاد روان ‌شناختی زن و شوهر نیز تأثیر بسیار دارد. انس و پیوند بین زن و شوهر و دلبستگی بین آنها[3] که در قرآن تأکید شده، زمینه برآورده شدن بسیاری از نیازهای روانی دیگر است. دوست داشته شدن و تمجید شدن، عزت نفس هر یک از زن و شوهر را افزایش می‌دهد. همین رابطه دوستی به شادی و رضایت آنان می‌انجامد. تأثیر ازدواج بر شادی در فرهنگ‌های مختلف مشاهده شده است. همدردی و درک یکدیگر، توجه و تعهد زمینه‌ای برای حمایت روانی بسیار مؤثر در ازدواج و روابط خانوادگی فراهم می‌کند، به طوری که مرگ یکی از همسران، گسست خانوادگی و ضربه به رابطه زوجین، بیشترین احساس تنیدگی را برای آنان به دنبال دارد.
کمک مالی، حمایت عاطفی و همکاری سه عامل مهم در رسیدن به رضایت در زندگی است و همسران در تأمین این سه امر برای یکدیگر، بیش از هر فرد دیگر مؤثرند و به همین جهت می‌توانند بزرگ‌ترین منبع رضایت در زندگی باشند. رضامندی در زندگی زناشویی ناشی از پاداش‌هایی است که طرفین به یکدیگر می‌دهند. زن و شوهرهای شادکام در مقابل پاداش هایی که از یکدیگر دریافت می‌کنند، به همدیگر پاداش می‌دهند ولی رفتار تنبیه کننده طرف مقابل را نادیده می‌گیرند و رفتار ناخوشایند طرف مقابل را تلافی نمی‌کنند. از دیگر جنبه‌های روان شناختی ازدواج، مشوق بودن زن و شوهر برای یکدیگر است که به منزله نوعی پاداش به رضایت طرفین و ارتقای کارایی آن‌ها منجر می‌شود و در حفظ و استمرار پیوند زناشویی مؤثر است. در مجموع، ازدواج کرده‌ها به طور متوسط سلامت روانی بهتری نسبت به مجرّدها دارند و از کارکرد بهتر روانی و جسمانی برخوردارند. به طور کلی افرادی که ازدواج کرده‌اند، با خطر بسیار کمتری برای ابتلای به بیمار روانی روبه‌رو هستند. البته این امر به ازدواج موفق و سالم بستگی دارد و ازدواج ضعیف و ناموفق معمولاً چنین آثاری ندارد. ارتباط با همسر، افسردگی و الکلسیم و دیگر رفتارهای ضد بهداشتی را کاهش می‌دهد و این امر زمینه‌ای برای سلامتی روانی بهتر فراهم می‌کند.
ازدواج، مردان را مقتدرتر و احتمال خودکشی آنها را کمتر می‌کند، آینده شغلی بهتر برای آنان فراهم می‌سازد و در نهایت باعث می‌شود مردان متأهل از عمر طولانی‌تری برخوردار شوند. در تحقیقات، 85 درصد شوهران میانسال، همسر خود را با عباراتی خوشایند توصیف کردند و عملاً هیچ کدام از همسران خویش شدیداً متنفر نبودند. البته زنان از ازدواج بهره‌های روانی بیشتر می‌برند. مثلاً سطح کلی شادی زنان بیشتر از مردان به شادی زناشویی بستگی دارد. یک مطالعه فراتحلیل بر روی 93 تحقیق نشان داد که ازدواج مفیدترین شادی و رضایت را برای زنان داشته است.
تعالیم اسلام نیز بر تأثیر مهم ازدواج بر ابعاد اخلاقی و روانی افراد اشاره دارد. ارضای نیازهای جنسی به عنوان رکن مهم ازدواج در نظر گرفته شده[4] و همین امر به عنوان زمینه‌ای مهم برای آرامش روانی زوجین، دلبستگی آنها به هم و حمایت روانی آنها از یکدیگر محسوب می‌شود.[5] ازدواج زمینه مهمی برای تعالی اخلاقی و معنوی افراد فراهم می‌کند.[6] و این دو امر نیز خود از مؤلفه‌های مهم بهداشت روانی و شخصیت سالم محسوب شده است. همدلی، همکاری و حمایت روانی و مادی از یکدیگر، به بهترین نحو در ازدواج و تشکیل خانواده در پرتو تعالیم اسلام فراهم می‌شود.
ب- خانواده و بهداشت روانی فرزندان در گستره تحول
بیشتر مباحث بهداشت روانی در متون تخصصی‌، به مسائل بزرگسالان اختصاص دارد. نگاه تحولی به بهداشت روانی افراد و بررسی مسائل عاطفی پیش از تولد تا بزرگسالی، نقش مهمی در سلامت شخصیت و پیشگیری از اختلالات روانی دارد. ویژگی روانی مراحل کودکی تا جوانی، نوعی رشد نایافتگی است و این امر موجب می‌شود آنان نیازمند راهنمایی و کمک بیشتری برای تأمین بهداشت روانی باشند. از طرفی وابستگی بسیار افراد به خانواده، بررسی مسائل بهداشت روانی آنها را بیشتر با مسائل خانوادگی و نحوه تعامل در بستر خانواده مربوط می‌کند. از آنجا که در بیشتر جوامع هنوز خانواده نقش مهمی در اجتماعی کردن فرزندان و فراهم نمودن زمینه مناسب برای رشد آنها در ابعاد مختلف دارد، بررسی مسائل بهداشت روانی آنها در ضمن بحث بهداشت روانی خانواده مناسب‌تر به نظر می‌رسد.
لازم است وظایف و مناسبات والدین با فرزندان مبتنی بر اهداف بهداشت روانی و ویژگی‌های شخصیت سالم مورد بررسی قرار گیرد. یکی از این اهداف، پیشگیری از بروز مشکلات روانی است. در مشکلات روانی، اغلب اولین افرادی که تحت تأثیر قرار می‌گیرند، اعضای خانواده مانند همسر، والدین، خواهر و برادران و فرزند هستند.
با این حال، در بسیاری از موارد، خانواده در درک و فهم مشکل ناتوانند و سعی می‌کنند پشت درهای بسته با آن مقابله کنند یا در مقابل درخواست کمک، مقاومت کنند. هرچند معمولاً اعضای خانواده در این شیوه، قصد خوبی دارند، ولی کمک برای حل مشکل فقط در صورت درک و تعیین آن در دسترس خواهد بود. در اینجا سه گام تشخیص مشکل، بازشناسی موانع خانوادگی و درک اینکه کمک در دسترس است باید پیموده شود. هیچ‌یک از اعضای خانواده نمی‌خواهد در معرض اختلال روانی قرار گیرد یا اولین کسی باشد که درباره او صحبت می‌شود. به همین جهت، معمولاً سعی در عادی سازی مسئله داریم، مثلاً می‌گویم فرد در حال طی یک دوران گذرا است. حال اگر رفتار یا وضعیت خلقی طولانی یا شدید شد و موانعی برای زندگی عادی روزانه ایجاد کرد، مشکل روانی جدی است.
گاه پس از روشن شدن مشکل در یکی از اعضای خانواده باز هم مداخله دیگر اعضا با موانعی روبه‌رو است. با توجه به تاریخچه احساسات، شیوه‌های مواجهه و الگوهای رفتاری هر خانواده، گاهی مشکل روانی نشانه‌ای از شکست تلقی می‌شود و به همین جهت آن را انکار یا مخفی می‌کنند. مثلاً والدین می‌گویند، اشکال تربیتی یا توارث، موجب این مشکل شد. حتی ممکن است آنان دچار خشم و آزردگی یا احساس منفی در اثر مشکل فرزند شوند. هرچند بروز این احساسات طبیعی است، ولی مانع درخواست کمک می‌شود. در این راستا باید همه اعضای خانواده بفهمند که مشکل روانی چه تأثیری بر آنها دارد و خواست و توانایی آنها در کمک به دیگری چقدر حیاتی است.
در صورتی که خانواده لزوم کمک تخصصی را دریابد، این امر در مشکلات روانی به راحتی در اختیار او قرار خواهد گرفت و بسیاری از مشکلاتی مانند خشم، خشونت، افسردگی دو قطبی یا افسردگی انتحاری را می‌توان به طور موفقیت‌آمیز با داروها درمان کرد. هرچه خانواده درباره بیماری و درمان آن بیشتر بداند، برای آنها سودمندتر خواهد بود. جامعه باید از گروه‌هایی که تجارب دیگران را به خانواده‌ها منتقل می‌کنند و دانش و مهارت‌های مقابله موفقیت‌آمیز را به آنها می‌آموزد حمایت کند. شروع بیماری روانی، رویدادی آسیب‌زا است و موجب اضطراب و نگرانی شدید و تغییرات اساسی در روابط خانوادگی می‌شود. هر یک از اعضای خانواده لازم است بیاموزد چقدر می‌تواند به این مشکل بدون احساس آزردگی شدید، بی‌توجهی و خستگی کمک کند.[7]

عوامل ایجادبهداشت روانی ازدیدگاه قرآن

الف- تأثیر بخشش در بهداشت روانی انسان
قرآن کریم در آیه‌ی دویست و هفتاد و چهارم سوره‌ی بقره به انواع بخشش‌ها و تأثیر آنها در بهداشت روانی انسان‌ها اشاره می‌کند و می‌فرماید:
5 šúïÏ%©!$# šcqà)ÏÿYムOßgs9ºuqøBr& È@øŠ©9$$Î/ Í’$yg¨Z9$#ur #vÅ™ ZpuŠÏRŸxtãur óOßgn=sù öNèdãô_r& y‰YÏã öNÎgÎn/u’ Ÿwur ê’öqyz óOÎgø‹n=tæ Ÿwur öNèd šcqçRt"óstƒ 4
کسانی که اموالشان را در شب و روز، پنهانی و آشکارا، (در راه خدا) مصرف می‌کنند پس پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود. و هیچ ترسی بر آنان نیست و نه آنان اندوهگین می‌شوند.
شأن نزول:
در روایات شیعه و اهل سنت چنین حکایت شده است که علی(ع) یک درهم در روز و یک درهم در شب و درهمی آشکار و درهمی پنهانی در راه خدا بخشید. بدین مناسبت آیه‌ی فوق نازل شد و اقسام بخشش و پیامدهای آن را شرح داد.[8]
در یک جمع بندی آثار بخشش و انفاق عبارت است از:
نزدیکی به خدا، ایجاد محبت، شکوفایی روح سخاوت، تکامل اخلاقی انسان، کم شدن اختلافات طبقاتی و تعدیل ثروت و عدالت اجتماعی.
انفاق پیامدهای روانی برای شخص بخشنده دارد و موجب امنیت، آرامش وجدان و رفع اندوه او می‌شود؛ چون بخشش گناهان را پاک و عذاب دوزخ را دور می‌سازد.
آری، انفاق بیش از آن که کمک به نیازمندان باشد، کمک به شخص بخشنده است و بهداشت روانی او را تأمین می‌سازد و تکامل معنوی و روحی او را تحقق می‌بخشد و پاداشی نزد خدا برای او ذخیره می‌کند.
آموزه‌ها و پیام‌ها:
بخشش به بینوایان، بهداشت روانی انسان را تأمین می‌کند.[9]
ب- هدف از ازدواج، بهداشت روانی است
قرآن کریم در آیه‌ی صد و هشتاد و نهم سوره‌ی اعراف به آفرینش انسان و هدف ازدواج و دوران بارداری و دعاهای انسان در این رابطه اشاره کرده، می‌فرماید:
5 * uqèd “Ï%©!$# Nä3s)n=s{ ‘ÏiB §øÿ¯R ;oy‰Ïnºur Ÿ@yèy_ur $pk÷]ÏB $ygy_÷ry— z’ä3ó¡uŠÏ9 $pköŽs9Î) ( $£Jn=sù $yg8¤±tós? ôMn=yJym ¸xôJym $Zÿ‹Ïÿyz ôN§yJsù ¾ÏmÎ/ ( !$£Jn=sù Mn=s)øOr& #uqt㨊 ©!$# $yJßg­/u’ ÷ûÈõs9 $oYtGøŠs?#uä $[sÎ=»|¹ ¨ûsðqä3uZ©9 z’ÏB šúï̍Å3»¤±9$# 4 اعراف/189
او کسی است که شما را از یک شخص آفرید؛ و از او همسرش را قرار داد، تا بدان آرام گیرد. و هنگامی که او را تحت پوشش قرار داد، با حملی سبک باردار شد، و با آن (بار سبک، مدتی) گذراند، و هنگامی که سنگین شد، (هر دو) از خدایی که پروردگارشان است، خواستند: «اگر (فرزند) شایسته‌ای به ما دهی، قطعاً از سپاس‌گذاران خواهیم بود.»
مقصود از آفرینش همسر انسان از او، آن نیست که جزئی از بدن مرد جدا شده و تبدیل به همسر شده باشد[10]، بلکه آن است که همسر انسان نیز از نوع و جنس اوست.[11]
در این آیه به یک نکته‌ی روان شناختی اشاره شده و آن این است که «همسر مایه‌ی آرامش انسان است». این تعبیر اشاره دارد که همسر وسایل آرامش شوهر را فراهم سازد و موجب آزار روحی و ناراحتی او نشود و نیز اشاره دارد که زندگی مشترک موجب آرامش روحی می‌شود و کشتی طوفان زده‌ی جوان را به ساحل امن می‌نشاند و بهداشت روانی او را فراهم می‌سازد.
رستم زال ار بُوَد و ز حمزه بیش هست در فرمان اسیر زال خویش
(مولوی)
گوهر وجودی زن و مرد یکی است و ازدواج و همسرداری، عامل آرامش زندگی است و بهداشت روانی شما را تأمین می‌سازد.[12]
ج- یاد خدا مایه‌ی آرامش و بهداشت روانی انسان
قرآن کریم در آیه‌ی بیست و هشتم سوره‌ی رعد به ویژگی‌های حق‌گرایان و تأثیر یاد خدا در آرامش دل‌ها اشاره می‌کند و می‌فرماید:
5 tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ‘ûÈõuKôÜs?ur Oßgç/qè=è% ̍ø.ɋÎ/ «!$# 3 Ÿwr& ̍ò2ɋÎ/ «!$# ‘ûÈõyJôÜs? Ü>qè=à)ø9$# 4 رعد/28
(همان) کسانی که ایمان آورده‌ند، ودل‌هایشان با یاد خدا آرام می‌گیرد؛ آگاه باشید، که تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد!
بنابراین، با ایمان به خدا و یاد او عاملی برای نگرانی و ترس باقی نمی‌ماند و انسان مؤمن به آرامش و اطمینان می‌رسد و بهداشت روانی او تأمین می‌شود.
آن دم که با تو باشم، یک سال هست روزی و آن دم که بی‌ تو باشم یک لحظه هست سالی
(حافظ)
مقصود از این که فرمود: «تنها یاد خدا مایه‌ی آرامش دل‌ها می‌شود». آن است که عوامل دیگر هم‌چون پول، قدرت و مقام نمی‌تواند آرامش روحیِ واقعی و دایمی برای انسان به ارمغان بیاورند.
یاد تو روح پرور و وصف تو دل فریب نام تو غم زدایی و کلام تو دل‌ربا
(سعدی)
در برخی از آیات قرآن، خشیت و ترس از خدا مطرح شده.[13] و در این جا یاد خدا مایه‌ی آرامش معرفی شده است؛ زیرا مقصود از آرامش، همان آرامش روانی در برابر ترس از عوامل مادی است، که ترسی منفی و رکودآور است.
اما مقصود از خشیت و ترس از خدا، ترس از کوتاهی در انجام مسئولیت‌های خویش است که ترسی سازنده و حرکت‌آفرین است. به همین سبب نتیجه می‌گیریم که یاد خدا عامل بهداشت روانی است.[14]
قرآن کریم در آیات شصت و دوم و شصت و سوم سوره‌ی یونس به آرامش دوستان خدا اشاره کرده و با معرفی آنان می‌فرماید:
5 Iwr& žcÎ) uä!$uŠÏ9÷rr& «!$# Ÿw ê’öqyz óOÎgøŠn=tæ Ÿwur öNèd šcqçRt"øts† ÇÏËÈ šúïÏ%©!$# (#qãZtB#uä (#qçR%Ÿ2ur šcqà)­Gtƒ ÇÏÌÈ 4 یونس/62-63
آگاه باشید! که دوستان خدا، هیچ ترسی بر آنان نیست، و نه آنان اندوهگین می‌شوند؛ (همان) کسانی که ایمان آوردند، و همواره خود نگهداری (و پارسایی) می‌کردند.
همان‌طور که دوستان خدا نمی‌ترسند و غمی ندارند و بهداشت روانی آنان به وسیله‌ی ارتباط با خدا تأمین شده است، افراد آلوده و ستمکاران و مشرکان و دشمنان خدا، به خاطر اعمال زشت خود دائماً در هراس‌اند و حتی از سایه‌ی خود می‌ترسند و آرامش و راحتی و بهدشت روانی ندارند.
اگر می‌خواهید بهشت روانی شما تأمین شود، در زمره‌ی اولیای الهی درآیید.[15]

راهکارهای قرآن برای تأمین بهداشت روانی

راهکارهای تأمین بهداشت روانی در قرآن کریم بسیار آمده که ما به مهم‌ترین آنها می‌پردازیم:
گفتاراول: راهکارهای معرفتی برای تأمین بهداشت روانی
مقصود از این راهکارها، روش‌های شناختی برای مقابله با فشار روانی است که به دیدگاه و اعتقاد فرد نسبت به هستی، ‌آغاز و فرجام جهان زندگی و معنای آن می‌پردازد و از سویی تأثیر آن را در افزایش یا کاهش فشارهای روانی و تأمین بهداشت روانی او مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

الف- وحدت شخصیت انسان و رابطه آن با توحید قرآنی
قرآن کریم انسان را به توحید و وحدت معبود فراخوانده[16]، از این سو او را از دوگانگی در شخصیت و دوچهرگی (نفاق) باز می‌دارد[17] تا وحدت روان و بهداشت روانی انسان تأمین گردد. برخی صاحب نظران در این باره می‌گویند: «پژوهش‌ها در منابع و مجموعه آثار در سلامت روان نشان می‌دهد که اساسی‌ترین و مهم‌ترین مسئله در شخصیت سالم، وحدت روان و تعهد مذهبی است. وحدت روان، با سیستم ارزشی که بتواند به حیات معنا و هدف بدهد، مرتبط است. در بین سیستم‌های ارزشی، مذهب بالاترین قابلیت برای ایجاد وحدت شخصیت را داراست. اساس و مبنای مذهب اسلام بر وحدت و توحید می‌باشد. وحدت شخصیت و یگانگی روان انسان، مظهر و نماینده بارز توحید ذات مقدس خالق است.»[18]
ب- نقش ایمان در بهداشت روانی

5 tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä óOs9ur (#þqÝ¡Î6ù=tƒ OßguZ»yJƒÎ) AOù=ÝàÎ/ y7Í´¯»s9′ré& ãNßgs9 ß’øBF{$# Nèdur tbr߉tGôg•B 4 انعام/82
کسانی که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده‌اند، آنان راست ایمنی و ایشان راه یافتگانند.
این آیه را از شاخص‌ترین آیات مربوط به آرامش روانی دانسته‌اند[19]. که در آن امنیت، آرامش، بهداشت روانی و هدایت را از آثار ایمان برمی‌شمارد. آری، هنگامی که ترس شدید بر جان انسان پنجه می‌افکند و او خود را تنها احساس می‌کند، تنها عاملی که می‌تواند با این مقابله کند، ایمان به خداست.
ج- ممنوعیت یأس و ناامیدی در قرآن و تأثیر امید در کاهش افسردگی

5 Ÿwur (#qÝ¡t«÷ƒ($s? ‘ÏB Çy÷r§’ «!$# ( ¼çm¯RÎ) Ÿw ߧt«÷ƒ($tƒ ‘ÏB Çy÷r§’ «!$# žwÎ) ãPöqs)ø9$# tbrãÏÿ»s3ø9$# 4 یوسف/87
از رحمت خدا نومید مباشید، زیرا جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمی‌شود.
در این آیه ناامیدی، کاری کفرآمیز تلقی شده است، از این رو «یأس از رحمت الهی» از گناهان کبیره به شمار می‌آید. در واقع قرآن می‌خواهد که مسلمانان به رحمت الهی امیدوار باشند و به دام افسردگی و یأس در نغلطند.
آری، مسلمانان جهان را بن‌بست مشکلات نمی‌بینند و در سخت‌ترین حالات بر خدا تکیه می‌کنند و به رحمت او امیدوارند، از این رو با آرامش زندگی می‌کنند و مشکلات را بهتر برمی‌تابند.
نتایج (یک آزمون) نشان داد بیمارانی که باورهای مذهبی قوی‌تر داشتند و اعمال مذهبی را انجام می‌دادند، نسبت به گروه دیگر کمتر افسردگی داشتند. همچنین دانستن خداوند به عنوان منشأ قدرت و آرامش و انجام فرایض دینی، به صورت معناداری با درجه پایین افسردگی در هنگام ترخیص از بیمارستان ارتباط داشته است.[20]

د- تأثیر هدف‌مندی و معناداری زندگی در بهداشت روانی
انسان در زندگی نیازمند هدف و معناست. انسان بی‌هدف که زندگی را بی‌معنا می‌داند، مشکلات روحی و جسمی را برنمی‌تابد، از این رو، خیلی زود از پای درمی‌آید و گاه به بن‌بست می‌رسد و به خودکشی اقدام می‌‌کند. اما انسانی که در پرتو آموزه‌های وحی الهی پرورش یافته، جهان آفرینش را عبث و بیهوده و بی‌هدف نمی‌داند: 5 $tB $oYø)n=yz ÏNºuq»yJ¡¡9$# uÚö’F{$#ur $tBur !$yJßgoYøŠt/ žwÎ) Èd,ysø9$$Î/ 4[21] احقاف/3
« (ما) آسمان‌ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است جز به حق نیافریدیم.»
از آنجا که زندگی انسان بی‌هدف و بی‌معنا نیست[22] و از سویی جهان مبدأ و منتهی و هدفی دارد[23] و آن خداوند بزرگ است، در راه او باید کوشید تا به ملاقاتش رسید[24]، اگرچه در این راه مرارت‌های بسیاری باشد.
گاه از معناجویی و معناداری زندگی انسان و هدفمندی آن با عنوان «حس انسجام» یاد می‌شود. حس انسجام، نظریه‌ای وجودی است که آنتونوفسکی[25] آن را در سال 1987 مطرح کرد. نظریه او برخاسته از پژوهش‌‌های مربوط به بازماندگان اردوگاه‌های کار اجباری بود. این افراد با وجود تجارب وحشتناک فشارزا توانستند از نظر جسمی و روانی سالم بمانند.[26]
ویکتور فرانکل نیز بررسی‌های در مورد اردوگاه‌های کار اجباری انجام داده و یافته‌های خود را براساس نقل قولی از فیلسوف آلمانی، نیچه (1844-1900 م) چنین خلاصه کرده است: «آن که «چرایی» دارد، می‌تواند «هرچگونه‌ای» را تحمل کند.»
فرانکل دریافت کسانی که توانستند از آن اردوگاه‌ها نجات یابند، در یک هدف عمومی با هم سهیم بودند که به خاطر آن زندگی می‌کردند.[27]
آری، جهان بینی الهی چنین هدف و معنایی را برای پیروانش به ارمغان می‌آورد. انسان مؤمن که به خدا و تدبیر جهان ایمان دارد، حوادث را هدفمند و توجیه‌پذیر می‌یابد و بر خدا تکیه کرده، در برابر مشکلات مقاومت می‌کند، از همین رو کمتر به فشار روانی و یأس دچار می‌آید. در واقع بدین روست که بهداشت روانی او تأمین می‌شود.
گفتاردوم: راهکارهای رفتاری برای تأمین بهداشتی روانی
ارتباط منبع قدرت معنوی
ارتباط با سرچشمه هستی و انجام اعمال مذهبی تأمین کننده بهداشت روانی انسان است و این مطلب در آیات قرآن اشاره شده است و برخی پژوهش‌های تجربی روانشناختی نیز آن را تأیید می‌کند.
اول. یاد خدا
5 tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ‘ûÈõuKôÜs?ur Oßgç/qè=è% ̍ø.ɋÎ/ «!$# 3 Ÿwr& ̍ò2ɋÎ/ «!$# ‘ûÈõyJôÜs? Ü>qè=à)ø9$# 4 رعد/28
همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.
یاد و ذکر خدا، سبب می‌شود که به او متصل گردیم این ذکر گاه در الفاظ تبلور می‌یابد و گاه نیز در دل، که البته یاد درونی و ذکر قلبی مرتبه‌ای بالاتر دارد.
برخی از صاحب نظران در مورد آیه مزبور می‌گفتند: «در این آیه شریفه دو مدعی وجود دارد: اول اینکه دل فقط به یاد خدا آرامش می‌یابد و دوم آنکه دل به هیچ چیز دیگر آرام نمی‌‌گیرد… دل آدمی به دنبال محبوبی است که زوال نداشته باشد و افول ننماید. لذا فردی که به هر محبوب غیر حقیقی دل می‌بندد، از ابتدا در اندیشه زوال اوست و نگران، و اما چون حق تعالی تنها محبوب بالاصاله و حقیقی است و جمیل علی الاطلاق، هنگامی که دل سر بر آستان او نهاد، دیگر اندوه زوال آن را نمی‌آزارد و لذا غم و اندوهی نخواهد داشت.»[28]
دوم. دعا
5 #sŒÎ)ur y7s9r’y™ “ϊ$t6Ïã ÓÍh_tã ‘ÎoTÎ*sù ë=ƒÌs% ( Ü=‹Å_é& nouqôãyŠ Æí#¤$!$# #sŒÎ) Èb$tãyŠ ( (#qç6‹ÉftGó¡uŠù=sù ‘Í (#qãZÏB÷sã‹ø9ur ‘Î1 öNßg¯=yès9 šcr߉ä©ötƒ 4 بقره/186
و هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، (بگو) من نزدیکم، و دعای دعا کننده را – به هنگامی که مرا بخواند- اجابت می‌کنم، پس (آنان) باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.
قرآن کریم بارها از دعا سخن گفته و مردم را به دعا کردن تشویق نموده[29] و از این سوء وعده پاسخگویی و اجابت را نیز داده است. دعا به معنای خواندن خداوند و یاری جستن از قدرت بی‌کران اوست. به هنگام دعا نوعی رابطه عاطفی بین انسان و خدا برقرار می‌شود؛ به گونه‌ای که انسان می‌تواند دردهای ناگفتنی‌اش را با او در میان گذارد.
در برخی پژوهش‌ها آشکار گردید که یکی از رفتارهای مذهبی که با سلامت و تندرستی ارتباط دارد، دعاست؛[30] تا جایی که حتی در یک بررسی، طول عمر بیشترِ افرادی که دعا می‌کنند، گزارش شده است.
سوم. نماز
5 ÉOÏ%r&ur no4qn=¢Á9$# ( žcÎ) no4qn=¢Á9$# 4’sS÷Zs? ÇÆtã Ïä!$t±ósxÿø9$# ̍s3ZßJø9$#ur 3 4 عنکبوت/45
و نماز را برپا دار، که نماز از کار زشت و ناپسند باز می‌دارد.
قرآن کریم بارها مسلمانان را به نماز فراخوانده[31]، و آن را مایه ذکر و دوری از گناهان می‌داند.[32]
در واقع انسان می‌تواند از نماز یاری بجوید.[33] نماز نوعی دعای سامان یافته است که مسلمانان موظفند روزی پنج بار آن را انجام دهند.
در دین مبین اسلام، نماز- به عنوان عبادت برتر- عامل مؤثری است در نجات انسان از غوطه‌ور شدن در آلودگی‌ها، و منشأ مهمی است برای خودسازی فرد و جامعه. نمازی که با آگاهی، عشق، خشوع و اخلاص به جای آورده شود، موجب طهارت روح و قرب الهی می‌گردد. قرآن درباره تأثیر نماز در انسان می‌فرماید:
5 * ¨bÎ) z’»|¡SM}$# t,Î=äz %·æqè=yd ÇÊÒÈ #sŒÎ) çm¡¡tB •Ž¤³9$# $Yãrâ"y_ ÇËÉÈ #sŒÎ)ur çm¡¡tB çŽösƒø:$# $¸ãqãZtB ÇËÊÈ žwÎ) tû,Íj#|ÁßJø9$# ÇËËÈ tûïÏ%©!$# öNèd 4′n?tã öNÍkÍEŸx|¹ tbqßJͬ!#yŠ ÇËÌÈ 4 معارج/ 19-23
به راستی که انسان سخت آزمند (و بی‌تاب) خلق شده است: چون صدمه‌ای به او رسد، عجز و لابه کند و چون خیری به او رسد، بخل ورزد، غیر از نمازگزاران؛ همان کسانی که بر نمازشان پایداری می‌کنند.
امام علی(ع) نیز درباره آثار نماز چنین می‌فرماید: «نماز به همه وجود انسان آرامش می‌بخشد؛ چشم‌ها را خاشع و خاضع می‌گرداند؛ نفس سرکش را رام، و دل‌ها را نرم، و تکبر و خود بزرگ‌بینی را محو می‌کند.»[34]

گفتارسوم:راهکارهای تأمین بهداشت روانی در حوزه اجتماع
قرآن کریم به روابط اجتماعی سالم انسان‌ها توجه کرده، سفارش‌هایی در این باب دارد که زمینه‌ساز روابط بهتر مسلمانان و پیوندهای عاطفی و حمایتی در اجتماع است؛ آن سان که فشارهای روانی مردم را می‌کاهد و بهداشت روانی آنان را تقویت و یا تأمین می‌کند. اینک به برخی از اینها می‌پردازیم.
الف- حمایت اقتصادی از اقشار آسیب‌پذیر
قرآن در این مورد به انفاق، خمس و زکات سفارش کرده[35] که موارد مصرف آن غالباً اقشار آسیب‌پذیر جامعه هستند. درواقع حمایت از آنان موجب کاهش فشار اقتصادی و روانی بر آنان و کاهش بزهکاری در جامعه می‌شود.
ب- حمایت از یتیمان
5 $¨Br’sù zOŠÏKuŠø9$# Ÿxsù öygø)s? 4[36] ضحی/9
و اما یتیم را میازار.
قرآن کریم به کرّات درباره حمایت از یتیمان سفارش نموده و مردم را از خوردن مال یتیمان بازداشته است.[37] حمایت از کودکان بی‌سرپرست موجب کاهش اضطراب آنان و تأمین زندگی آینده و در نتیجه سبب کاهش انحراف و بزهکاری در جامعه می‌شود.

ج- حمایت اقتصادی و روانی از بیماران روانی و عقب ماندگان ذهنی
قرآن کریم در این باب نیز به مؤمنان سفارش کرده که از آنان حمایت اقتصادی کرده، رفتاری محبت‌آمیز و درست با آنها داشته باشند؛ امری که موجب کاهش دردهای آنان و جلوگیری از پیامدهای منفی در آینده می‌شود.

د- انسان مأمور به وظیفه است، نه نتیجه
5 Ÿw ß#Ïk=s3ムª!$# $²¡øÿtR žwÎ) $ygyèó™ãr 4 4 بقره/286 خداوند هیچ‌کس را جز به قدر توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند.
یکی از عوامل فشار روانی هنگامی است که انسان نتواند وظیفه خود را انجام دهد. قرآن وظیفه انسان را به اندازه توانایی او می‌شمارد و بدین رو او را از این دغدغه و فشار روانی رهایی می‌بخشد. از این رو، انسان مسلمان در برابر شکست‌ها هرگز مأیوس نمی‌شود.[38]

[1] - قرآن در مورد رفتار جنسی به این امر بارها تصریح کرده است: مؤمنون/ 507 ؛ اعراف/ 81-82 .
[2] - مؤمنون/ 7 و بسیاری از آیات قرآن مانند نمل/ 54 و کلمات معصومان کلینی، کافی؛ ر.ک: ج 5 ، ص 543-551 .
[3] - 5 … Ÿ@yèy_ur Nà6uZ÷t/ Zo¨Šuq¨B ºpyJômu’ur 4 … 4 روم/21
[4] - به این جهت که اگر نقصی در زن و مرد به اختلاف در روابط جنسی منجر شود، حق فسخ ازدواج برای زن یا مرد وجود دارد (ماده‌های 1122 و 1123 قانون مدنی). 8 روم، 21
[5] - محمد رضا، سالاری‌فر، لقان، ص 57
[6] - همان، ص 53 - 57
[7] - محمد رضا، سالاری‌فر، همان، صص 289-304
[8] - محمد علی، رضائی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، با همکاری جمعی از پژوهشگران قرآنی، ج اول، ص 638 و محمد حسین، فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج اول، ص 529
[9] - محمد علی، رضائی اصفهانی، همان، ص 639
[10] - آن طور که در تورات، سفر پیدایش، در جملات آغاز باب اول آمده که خدا حوا را از دنده‌ی چپ آدم آفرید.
[11] - در آیه‌ی 21 سوره‌ی روم می‌خوانیم: 5 ô’ÏBur ÿ¾ÏmÏG»tƒ#uä ÷br& t,n=y{ /ä3s9 ô’ÏiB öNä3Å¡àÿRr& %[’ºurø—r& (#þqãZä3ó¡tFÏj9 $ygøŠs9Î) 4 ؛ از نشانه‌های قدرت خدا آن است که از جنس شما همسرانی برای شما آفرید تا در کنار آنها بیاسایید». (سوره‌ی نساء، ذیل آیه‌ی 1).

[12] - همان، ج 3، صص 421-422
[13] - سوره‌ی انفال، آیه‌ی 2
[14] - همان، ج 4 ، صص 516-518
[15] - همان، صص 103-105
[16] - بنگرید به: بقره (2)؛ نساء (4): 171؛ مائده (5): 3؛ توحید (112).
[17] - بنگرید به: بقره (2): 8- 20؛ منافقون (63).
[18] - عبدالکریم، بهجت‌پور، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ص 185.
[19] - اسحاق، حسینی کوهساری، نگاهی قرآنی به فشار روانی، ص 183
[20] - فصلنامه اندیشه و رفتار (مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی)، ضمیمه ش 9-10، تابستان و پاییز 76، ص 41
[21] - احقاف (46): 3؛ نیز بنگرید به: انبیاء (21): 16- 17؛ دخان (44): 38-39: ص (38): 27
[22] - 5 óOçFö7Å¡yssùr& $yJ¯Rr& öNä3»oYø)n=yz $ZWt7tã öNä3¯Rr&ur $uZøŠs9Î) Ÿw tbqãèy_öè? 4 مؤمنون(23): 115
[23] - مؤمنون(23): 115؛ آل عمران(3): 109؛ بقره (2): 156
[24] - 5 $yg•ƒr’¯»tƒ ß’»|¡RM}$# y7¨RÎ) îyϊ%x. 4′nÎ) y7În/u’ %[nô‰x. ÏmŠÉ)»n=ßJsù 4 انشقاق(84): 6
[25] . Antono Vsky
[26] - عبدالکریم، بهجت‌پور، همان، ص 188
[27] - عبدالکریم، بهجت‌پور، همان، ص 189
[28] - جعفر بوالهری و عباس رمضانی فرانی، نقش دین در بهداشت روان، (مجموعه سخنرانی‌ها) سخنرانی ش 28
[29] - بنگرید به: فرقان (25): 77؛ مریم (19): 4؛ ابراهیم (14): 40
[30] - اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات، ص 258
[31] - بنگرید به: بقره(2): 110 و 238؛ اسراء (17): 78
[32] - بنگرید به: طه(20): 14
[33] - بنگرید به: بقره (2): 45 و 153
[34] - محمد، دشتی، نهج البلاغه، خطبه 196
[35] - بنگرید به: بقره (2): 177، 267، 271، 273 و 274 ؛ انفال (8): 41
[36] - بنگرید به: بقره (2): 215 و 220؛ نساء (4): 6 و 127؛ انعام (6): 152
[37] - بنگرید به: نساء (4): 10
[38] - عبدالکریم، بهجت‌پور، همان، صص 204 و 205